سیری در بخش‌هایی از حرم مطهر که تماشایش ممنوع است!

کشور‌های زیادی در جهان از تاریخ و تمدن آن‌چنانی بهره نبرده‌اند و برای جذب گردشگر، تاریخ‌سازی‌های عجیب و غریبی می‌کنند، اما شهر مشهد با داشتن بیش از صد‌ها اثر تاریخی، برای جذب گردشگر هنوز اندر خم یک کوچه است.

مشهد از دیرباز مورد توجه گردشگران مذهبی یا همان زائران بوده و هست و دلیل آن هم وجود بارگاه منور حضرت رضا (ع) است. اما نکته جالب اینجاست که با انجام پروژه‌های بازسازی و نوسازی حرم مطهر رضوی از سالیان دور، بیشتر آثار تاریخی اطراف آن به هسته مرکزی حرم مطهر رسیده‌اند و اکنون جزوی از آثار تاریخی حرم مطهر رضوی به شمار می‌روند. تعدادی از این آثار تاریخی با وجود قدمت بسیار، به هنگام معرفی آثار تاریخی مشهد، فقط نامی از آن‌ها برای گردشگران برده می‌شود و در مواردی همچون سرداب حضرت رضا (ع) حتی همین نام هم به میان نمی‌آید.

در این گزارش به معرفی آثار تاریخی می‌پردازیم که داخل حرم مطهر رضوی قرار دارند و بازدیدی از آن‌ها صورت نمی‌گیرد و بعضا حتی صحبتی از آن‌ها نیز نمی‌شود. این در حالی است که اگر تمهیداتی برای بازدید و یا معرفی این آثار، حتی به صورت عکس و فیلم صورت بگیرد، به طور حتم در جذب گردشگر و آشنایی بیشتر گردشگران مذهبی داخلی و خارجی با مشهد، تأثیر به‌سزایی خواهدداشت.

نقاره‌خانه سلطان خراسان

درباره نقاره‌خانه حضرت رضا (ع) که در صحن انقلاب قرار دارد، بین مردم روایت‌ها و باور‌های زیادی وجود دارد. آنچه از قدیم باب بوده، بسته‌بودن درِ آن است که باعث دامن‌زدن به روایت‌ها شده‌است.

یکی از روایت‌ها این است که نقاره، سرود حضرت صاحب‌الزمان (عج) است و یا در جایی میان باور عامیانه از نقاره‌خانه به عنوان اسم اعظم پرودگار یاد می‌شود، اما آنچه واقعیت دارد و کمتر صحبت از آن شده، نقاره نوعی طبل است که این طبل در زمان‌های قدیم روی بام حاکمان و شاهان در هنگام شادی، اعلام خبر‌های خوب، اعلام زمان و همچنین در برخی مواقع تعیین شیفت کارکنان دربار نواخته می‌شده‌است.

در همین اصل مردم به این آوا، نقاره شاهانه می‌گفتند و یکی از دلایلی که به حضرت رضا (ع) شاه خراسان نیز می‌گویند، همین است که بعد از دوران صفوی نقاره‌زنی فقط روی بارگاه حضرت رضا (ع) نواخته می‌شود. نقاره در وزن رباعی نواخته می‌شود و از آن به عنوان علامت شکوه و جلال شاهانه یاد می‌شود و شاید کمتر کسی بداند که نقاره‌زنی و مارش نقاره، واقف و وقفیاتی دارد. نقاره‌زنان را «شکوهیان» می‌گفتند؛ چرا که پیام‌آور شادی و شکوه بودند.

در خصوص اینکه از چه زمان بر بارگاه مطهر حضرت رضا (ع) نقاره زنی رواج یافت، تاریخی در دست نیست، اما آنچه از کتب تاریخی بر‌می‌آید، قدمت نقاره‌زنی به صد‌ها سال پیش می‌رسد و نقاره روی بام بلند و مهم شهر نواخته می‌شده‌است. ضمن آنکه نقاره‌زنی در کشور‌های آسیای میانه و دور هم رواج دارد و جالب اینکه وزن تمام نقاره‌های دنیا یکی است. بعد از گذشت سال‌ها و در حال حاضر، نقاره‌زنی کاربرد‌های دیگری همچون اعلام وقت اذان و غروب خورشید پیدا کرده‌است.

اگرچه به باور شمار بسیاری از تاریخ‌دانان و مسئولان، عبور از راهروی باریک و پر پیچ و خم ۱۰۰ پله‌ای نقاره‌خانه برای گردشگر جذابیتی ندارد، اما همه این افراد موافق این موضوع هستند که توصیف و معرفی صدای نقاره، اهمیت معنوی و قدمت آن در حرم مطهر رضوی برای گردشگران بسیار جذاب و شنیدنی خواهدبود. ضمن اینکه می‌تواند راهی برای معرفی یکی از جذابیت‌های گردشگری حرم مطهر رضوی باشد و البته می‌توان به تعدادی از علاقه‌مندان هم اجازه دیدن محل را داد.

سرداب حضرت رضا (ع)

ﺳﺮﺩﺍﺏ، ﻛﻠﻤﻪﺍی ﻓﺎﺭسی است که از ۲ ﻛﻠﻤﻪ ﺳﺮﺩ ﻭ ﺁﺏ ﺗﺸﻜﻴﻞ شده ﻭ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‌ﺷﺪﻩ در ﺯﻳﺮ ﺯﻣﻴﻦ ﻣﻰﮔﻮﻳﻨﺪ ﻭ البته ﺟﺎیی ﺑﺮﺍی ﺩﻓﻦ ﻳﺎ ﻧﮕﻬﺪﺍﺭی ﺗﺎﺑﻮﺕ ﺍﻣﻮﺍﺕ است. ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﺯ ﺳﺮﺩﺍﺏ ﺩﺭ ﺣﺮﻡ ﻣﻄﻬﺮ، ﻣﻜﺎﻥ ﻣﻘﺪسی اﺳﺖ ﻛﻪ مدفن حضرت رضا (ع) است.

در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف، حدود ۲ متر گودتر بوده است و با توجه به بالاتر آمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف، این اختلاف شدیدتر و باعث شده که یک سرداب (زیرزمین) با عمق زیاد شکل گیرد.

سردابی که مدفن حضرت رضا (ع) است و با عمق حدود ۳ متر، زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، قرار دارد. سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم فعلی است و سنگی که هم اکنون روی مدفن موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفیدرنگ به ابعاد ۶۰ در ۴۰ سانتی‌متر است.

زمان دقیق به وجود آمدن سرداب مشخص نیست، ولی بر اساس شواهد موجود، سرداب پس از محوشدن سنگ قبر هارون در سده هشتم ه‍. ق به‌وجود آمده است. عباس فیض قمی، نویسنده کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند: «اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته‌است که سقف آن سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم ه‍. ق نبوده‌است.»

ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺍﺭﺗﻔﺎﻉ ﺳﺮﺩﺍﺏ ﺗﺎ ﻛﻒ ﺭﻭﺿﻪ ﻣﻨﻮﺭﻩ ۶ ﺍﻟی ۸ ﻣﺘﺮ ﺍﺳﺖ و در زمان نصب ضریح پنجم، ضریح مرصع فولادی معروف به نگین‌نشان را که در زیر ضریح چهارم قرار داشت، به سرداب انتقال دادند؛ به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد. در گذشته داخل ضریح، دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت.

در سال ۱۳۷۹ رواق دارالإجابه به مساحت ۱۹۶۵ متر مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیرزمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچه ذکرشده که در کف حرم بود، بسته شد.  این رواق ۱ متر و ۶۰ سانتی‌متر پایین‌تر از سطح مدفن واقع شده است.

بر اساس آنچه در کتب تاریخی و همچنین در روایت‌های مختلف عنوان شده، درِ سرداب از دیرباز بسته شده و شاید به تعداد انگشتان ۲ دست از رجال و سیاسیون موفق به دیدار سرداب حضرت رضا (ع) شده‌اند، اما آنچه مسلم است، زائران که هیچ، حتی مشهدی‌ها هم چیزی درباره سرداب حضرت رضا (ع) و وقایع و روایت‌هایش نشنیده‌اند.

توصیف و معرفی سرداب با عکس و یا فیلم در کنار خاطرات شنیدنی افرادی که از سرداب مقدس حضرت رضا (ع) بازدید کرده‌اند، در زمانی که نمی‌توان در سرداب حضور پیدا کرد، در نوع خود بسیار باارزش خواهدبود.

در همین خصوص بد نیست به خاطره یکی از معماران عملیات بازسازی سرداب اشاره کنیم که در خاطراتش می‌گوید: «پیش‌تر شنیده بودم که در زیر ضریح مطهر، سردابی پر از آب و ماهی است، اما وقتی برای بازسازی به آن فضای معنوی رفتم، چیزی جز نور ندیدم.»

* این گزارش پنجشنبه ۴ بهمن ۱۳۹۷ در شماره ۳۱۲ شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.